Peter Derkx over humanistiek en humanisme

Wat is humanistiek? En hoe verhoudt de Universiteit voor Humanistiek zich tot het humanisme? Hoogleraar Peter Derkx legde het ons uit.

Peter Derkx begon in 1977 als docent Wijsbegeerte en humanistiek aan het Humanistisch Opleidingsinstituut. Van 1989 tot 2002 was hij universitair hoofddocent voor geschiedenis van het humanisme aan de UvH. Van 2003 tot 2017 was hij hoogleraar Humanisme en levensbeschouwing.

Peter Derkx (Foto: Arnaud Mooij)

Derkx: “Volgens Jaap van Praag, een van de grondleggers van de humanistische beweging in Nederland, was Humanistiek de theorie van het humanisme. Toen hij in 1965 Socrateshoogleraar werd aan de Universiteit van Leiden legde hij hier meer over uit in zijn inaugurele rede Wat is humanistiek? Aan het Humanistisch Opleidingsinstituut werd ook het vak Humanistiek gegeven, en dat ging over de studie van de humanistische levensbeschouwing.

Maar met de naamgeving van de Universiteit voor Humanistiek kwam er een nieuwe betekenis van het begrip Humanistiek. De universiteit werd opgericht vanuit het streven een menswetenschap te beoefenen vanuit humanistisch perspectief. Hierbij lag de nadruk op het mens zijn. En de studie van mens zijn is toch iets anders dan de studie van het humanisme.

Ik maakte deel uit van een projectgroep die hier nadere invulling aan moest geven. Deze bestond verder uit de hoogleraren Fons Elders, Harry Kunneman, Ilja Maso, Herman Coenen, Douwe van Houten en Henk Manschot, en de hoofddocenten Adri Smaling, Dieuwertje Bakker en Ton Jorna. Hierin werden flinke discussies gevoerd. Ook later heb ik vooral met Harry Kunneman heel wat gesprekken gevoerd. Harry zag de Humanistiek vooral als een wetenschap, die zich naast het vinden van objectiverende verklaringen voor menselijk gedrag (erklären), vooral toelegt op het begrijpen (verstehen) ervan. Hij wilde het liever hebben over meaning dan over levensbeschouwing. Ik zelf vond zingeving niet los staan van levensbeschouwing: zingeving vindt plaats binnen een kader van overtuigingen over mens en wereld, oftewel een levensbeschouwing.

We waren het er wel over eens dat zingeving noch levensbeschouwing iets is wat je als individu in je eentje ‘bedenkt’: het wordt sterk beïnvloed door de samenleving waarin je je beweegt en de mogelijkheden die je krijgt om je leven vorm te geven. Humanistiek gaat dus over meer: het gaat ook om het streven naar een humane samenleving. Het is een studie van het menselijk bestaan in het licht van humanistische tradities, waarin zingeving en humanisering steeds weer op elkaar worden betrokken. Vandaar dat dit de sleutelbegrippen zijn geworden, die ook in de opleiding steeds weer terug komen.

De projectgroep heeft in 1994 het begrip Humanistiek uitgewerkt en beschreven. Er zijn in de loop van de jaren steeds nieuwe inzichten en accentverschillen gekomen, maar de kern van de studie is gebleven: het is een multi- en interdisciplinaire menswetenschap, die zich richt op vragen over levensbeschouwing,  zingeving en de inrichting van een humane samenleving. Ze put uit de filosofie, ethiek, psychologie, pedagogiek, sociologie, geschiedenis, religie- en cultuurwetenschappen, sociaal-politieke wetenschappen en methodologie en onderzoeksleer. Daarbij vormen humanistische tradities en waarden een belangrijke inspiratiebron.

In de humanistiek is de verbinding tussen de theorie en praktijk heel belangrijk. Theoretisch doel is het verkrijgen van meer inzicht in de mogelijkheden voor zingeving en humanisering. Praktisch doel is mensen te begeleiden en stimuleren met vraagstukken op het gebied van zingeving en humanisering. Dat zie je terug in zowel het onderzoek als het onderwijs.

De opvatting van het humanisme is op de UvH altijd heel ruim geweest, wat opnieuw genoeg stof opleverde tot discussies. Er zijn veel varianten van humanisme en die lopen uiteen van atheïstisch naar agnostisch naar religieus, van sterk ethisch naar sterk ontologisch, van primair op zingeving naar primair op humanisering georiënteerd. Toch vind ik het niet onbegrensd. Het is een open levensbeschouwing die gericht is op dialoog, en die de autonome en verantwoordelijke rol van de mens in de vormgeving van zijn bestaan centraal stelt.
Humanisme staat voor waarden als vrijheid en zelfbeschikking, rechtvaardigheid, gerechtigheid en solidariteit, duurzaamheid en verdraagzaamheid, waardering voor diversiteit en eerbied voor de menselijke waardigheid. Die houding en waarden kom je overal in de wereld tegen, je vindt ze ook bij christenen, joden, moslims, boeddhisten en andere gelovigen. Voor mij zijn op zijn minst twee humanistische uitgangspunten belangrijk onderscheidend: het idee dat iedere levensbeschouwelijke positie, ook godsdienstige, contextgebonden mensenwerk is en blijft. En de opvatting dat alle mensen elkaar als gelijken horen te zien en te behandelen.”

Bekijk het Aviertje Wat is humanistiek van de projectgroep uit 1994.

Meer lezen over humanistiek als wetenschap:

• Houten, D.J. van (1993) Humanisme: Theorie en Praktijk / P.B. Cliteur, D.J. van Houten (red.) Utrecht: De tijdstroom ISBN 90 6665 401 5
• Halsema, J.M. & Houten, D.J. van (eds.). (2002). Empowering Humanity: State of the Art in Humanistics (Humanistics Library). Utrecht: De Tijdstroom (ISBN 90-5898-042-1).
• Alma, H.A. & Lensvelt-Mulders, G.J.L.M. (eds.). (2011). Waardevolle wetenschap. Amsterdam: Humanistic University Press. SWP (ISBN 9789073022294).

Peter Derkx ging in 2017 met emeritaat, en hield zijn afscheidsrede: Het blijft mensenwerk. Een humanistische visie op spirituele dimensies van goed ouder worden.